„Čovek ne može da bira vreme u kojem će se roditi, ni gde će se roditi, niti prilike i okolnosti u kojima će živeti. To ne zavisi od nas. Ali, ono što zavisi od nas i što se očekuje od nas, jeste da – budemo ljudi, uvek i svuda. U svim prilikama i u svim okolnostima. Da nas, kao ljude, prizna za svoje Bog, a prepoznaju preci i upoznaju savremenici“. Tako je govorio patrijarh srpski Pavle, piše Jovan Janjić u knjizi „Budimo ljudi – život i reč patrijarha Pavla“.

Na današnji dan 1914. godine rođen je patrijarh srpski Pavle (svetovno ime Gojko Stojčević) u selu Kućanci, srez Donji Miholjac u Slavoniji, tada u Austrougarskoj, a sada u Hrvatskoj. Bio je 44. vrhovni poglavar Srpske pravoslavne crkve od 1990. do 2009. godine. Njegovo puno ime i titula glasili su Njegova svetost arhiepiskop pećki, mitropolit beogradsko-karlovački i patrijarh srpski gospodin Pavle.

Srbi su u teškom periodu svoje istorije, na razmeđu dvadesetog i dvadesetprvog veka, za prvojerarha svoje crkve dobili čoveka koji je širom sveta prepoznavan, doživljavan i uvažavan kao jedan od najvećih duhovnika svoga vremena. Njegova svetost patrijarh srpski Pavle široj javnosti postao je poznat tek po ustoličenju na tron Srpske pravoslavne crkve. Zapravo, tek tada je postala svima dostupna njegova svetost, koju je sticao svojim smernim životom, kao monah, a pogotovo na teškoj episkopskoj dužnosti na Kosovu i Metohiji. On je stajao na čelu svoga naroda, i svim svojim snagama se borio za njega, ali nikada na račun nekog drugog naroda, niti na štetu bilo kog čoveka. Za njega su svi ljudi – deca Božja.

Detinjstvo i školovanje

Patrijarh Pavle rođen je na Usekovanje, 11. septembra 1914. godine od roditelja zemljoradnika bez kojih rano ostaje, te ga je odgojila tetka. Shvativši da je dete „vrlo slabačko”, tetka ga je poštedela seoskih poslova i omogućila mu da se školuje. U svom rodnom mestu u Kućanicama je završio četvororazrednu osnovnu školu. Leto 1925. proveo je u manastiru Orahovica pripremajući se za odlazak na nastavak školovanja u Tuzlu gde je završio nižu gimnaziju u periodu između 1925. i 1929. godine. U školi je bio sklon „predmetima gde ne mora da memoriše, kao što su matematika i fizika”, sedeo je u klupi sa jednim muslimanom i jednim Hrvatom. Iako je iz veronauke imao dvojku, uticaj rodbine je prevagnuo i njegov izbor za nastavak školovanja bio je bogoslovija.

Šestorazrednu pravoslavnu bogosloviju Pavle je završio u Sarajevu 1936. godine. U to vreme bogoslovijom je upravljao mitropolit Petar Zimonjić. U školi je Pavle bio zapažen i kao dobar pojac, bio je drugi tenor.  Nakon toga odlazi u Beograd gde završava više razrede gimnazije i zatim paralelno studira na dva fakulteta: Bogosloviji i medicini. No, medicinu je ostavio zbog nemogućnosti školovanja uporedo na dva fakulteta tokom ratne neimaštine, te diplomira na Bogoslovskom fakultetu 1942. godine. U Beogardu ga je zatekao i Drugi svetski rat.

Monaški život

Početkom rata iako školovani bogoslov, da bi se izdržavao radio je na beogradskim gradilištima, a to mu nije bilo lako zbog slabog zdravlja. Tako na poziv svog školskog druga Jeliseja Popovića, koji je bio iguman manastira Svete Trojice, odlazi 1942. u ovaj ovčarsko-kablarski manastir gde je proveo sledeće dve godine rata. U to vreme njegovog brata Dušana ubile su ustaše. Tokom 1944. radio je i kao veroučitelj u domu za decu izbeglu iz Bosne u Banji Koviljači. Kada je decu izvodio na reku jedan dečak je počeo da se davi i Gojko je skočio u hladnu vodu da mu pomogne. No, ubrzo nakon toga se teško razboleo i lekari su verovali da je tuberkuloza predviđajući mu još tri meseca života.

Tada  odlazi u manastir Vujan gde je živeo neko vreme izolovan od ostalih monaha i uspeo je da se izleči od ove bolesti. U znak zahvalnosti izrezbario je i poklonio manastiru drveni krst sa raspećem. Tokom 1945. godine bratstvo iz Vujna se preselilo u manastir Blagoveštenje.  Gojko je tada bio iskušenik i jedini među bratstvom koji je imao završen Bogoslovski fakultet. Godine 1948. je zamonašen u manastiru Blagoveštenju i dobio ime Pavle, prema apostolu Pavlu. Od 1949. do 1955. godine bio je u monaškom bratstvu manastira Rače gde su prešli još neki monasi iz Blagoveštenja. U čin jeromonaha unapređen je 1954. godine. Na postdiplomskim studijima, na Bogoslovskom fakultetu u Atini, proveo je vreme od 1955. do 1957. godine. Tokom boravka u Grčkoj posebno se bavio novozavetnim studijama kao i pitanjima iz liturgike. Po povratku u zemlju dobija čin arhimandrita.

Episkop raško-prizrenski obnavlja stare i porušene hramove…

Pavle  je za episkopa raško – prizrenskog izabran 29. maja 1957. godine.  Ustoličen je 13. oktobra 1957. godine, u prizrenskoj Sabornoj crkvi Svetog Đorđa. A čin posvećenja obavili su tadašnji episkop žički German, kasnije patrijarh srpski i episkop zahumsko – hercegovački Vladislav, potonji mitropolit dabro-bosanski.

Novi raško-prizrenski episkop obnavlja stare i porušene hramove, podstiče gradnju novih, te se stara o drevnoj Prizrenskoj bogosloviji Sv. Ćirila i Metodija, koju je podigao čuveni Sima Igumanov Prizrenac 1871. godine. U njoj povremeno drži i predavanja iz crkvenoslavenskog jezika i liturgike. Sem arhijerejskih obaveza episkop Pavle je objavio i monografiju o Devičkom manastiru Svetog Joanikija Devičkog (1989), a u glasniku Srpske patrijaršije, tokom dvadeset godina, iz broja u broj objavljuje studije iz liturgike koje su privukle pažnju vrhunskih stručnjaka: Liturgičara, medievista, vizantologa, filologa i istoričara umetnosti. Trudom episkopa Pavla objavljeni su tako Trebnik i po prvi put na srpskom jeziku Služebnik, Molitvenik i druge bogoslužbene knjige, u izdanju Svetog arhijerejskog sinoda. Imajući u vidu zasluge na naučnom bogoslovskom polju, Bogoslovski fakultet Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, dodijelio mu je 1988. godine zvanje počasnog doktora bogoslovlja.

Episkop Pavle često je putovao, obilazio i služio u svim mestima svoje eparhije. Sa kosovskim egzodusom, Prizrenska bogoslovija Svetog Ćirila i Metodija je privremeno premeštena u Niš, a sedište Raško-prizrenske eparhije iz Prizrena u manastir Gračanicu koji je jedna od najvećih svetinja ne samo Kosova. A predstavlja i „najlepši primer crkvene arhitekture u Evropi XIV veka“ kako je napisao svetski poznati vizantolog, Englez Stiv Ransiman. Kao episkop raško-prizrenski svedočio je Pavle i u Ujedinjenim nacijama pred mnogobrojnim državnicima, o stradanju srpskog naroda na Kosovu i Metohiji.

No, po svojoj eparhiji je uglavnom išao peške, od Peći do manastira Pećke patrijaršije, od Prištine do manastira Gračanice. Gde nije mogao peške išao je autobusom jer eparhija nije imala auto, kasnije je eparhija imala jedan „vartburg“, pošto nije bio skup, a bio je pogodan za prevoz robe, raznih crkvenih stvari i drugih potrepština.

Novi 44. patrijarh SPC

Najviše telo Srpske pravoslavne crkve, uviđajući da dotadašnji patrijarh German, usled dugotrajne teške bolesti i od lekara dokazane nemoći, više nije u prilici da obavlja tu veliku dužnost, pristupa izboru novog srpskog patrijarha.

Pavle je tako za patrijarha Srpske pravoslavne crkve izabran 1. decembra 1990. godine, a sutradan, 2. decembra, ustoličen je u Sabornoj crkvi u Beogradu. Saborom je predsedao najstariji arhijerej Srpske pravoslavne crkve po posvećenju Njegovo Visokopreosveštenstvo mitropolit dabrobosanski Vladislav. A zasedanju su prisustvovali svi arhijereji, osim episkopa srednjozapadnoameričkog Firmilijana, koji je glasao preko posrednika. U glasanju je tako učestvovalo svih 25 arhijereja. Pavlovo ime našlo se na listi kandidata u devetom krugu glasanja. Posle toga, po apostolskom načinu biranja, koverte sa imenima trojice kandidata stavljene su na Jevanđelje, arhimandrit tronoški Antonije Đurđević ih je promešao i potom izvukao koverat sa imenom patrijarha. Najstariji prisutni velikodostojnik mitropolit sarajevski Vladislav otvorio je koverat i pročitao ime.

Novi 44. patrijarh SPC tada je rekao: „Moje su snage slabe, to svi znate. Ja se u njih ne nadam. Nadam se u vašu pomoć, kažem i ponavljam, u pomoć Božju kojom me je On i do sada držao. Neka bude Bogu na slavu i na korist Njegovoj crkvi i našem napaćenom narodu u ova teška vremena.“

Kasnije je o tom izboru za patrijarha rekao „nisam očekivao, još manje želeo”. U manastiru Pećka patrijaršija ustoličen je 22. maja 1994. godine, u tron pećkih patrijarha. Bavio se i naučnim radom. Objavio je, što smo već pomenuli, monografiju o manastiru Deviču, Devič, manastir Svetog Joanikija Devičkog (1989, drugo izdanje 1997). U Glasniku Srpske pravoslavne crkve, od 1972. godine objavljivao je studije iz Liturgike u obliku pitanja i odgovora, od kojih je nastalo trotomno delo Da nam budu jasnija neka pitanja naše vere, I, II, III (1998).

Patrijarh Pavle je dugo godina bio predsednik komisije Svetog arhijerejskog sinoda za prevod Svetog pisma (Novog zaveta) čiji je prvi prevod, koji je zvanično odobren od Crkve, objavljen 1984, a ispravljeno izdanje ovog prevoda 1990. godine. Za vreme mandata patrijarha Pavla obnovljeno je i osnovano više eparhija. A osnovana je i informativna služba Srpske pravoslavne crkve Pravoslavlje Pres.

Pokrenuo je patrijarh Pavle 1993. godine u Beogradu i Akademiju za umetnosti i konzervaciju, a sledećih godina nastava veronauke je vraćena u škole (2002). Važno je reći da je imao i značajnu ulogu u prevazilaženju raskola mitropolije novogračaničke u Americi koji je trajao više decenija. U Ameriku je tako putovao više puta (1996, 1998, 1999 i 2001), takođe i u Australiju (2004). Svojim načinom života patrijarh Pavle postao je blizak svim ljudima. Njega su kao nekog svog, sebi bliskog, doživljavali ne samo pravoslavni vernici, nego i vernici drugih religija, pa i oni koji se izjašnjavaju kao ateisti. Otuda i dosta priča, doskočica i šala u kojima je glavni junak srpski duhovni poglavar. One, kako kaže Janjić u svojoj knjizi: „Budimo ljudi – život i reč patrijarha Pavla“, samo dodatno utemeljuju mit o patrijarhu Pavlu kao o narodnom, svetom čoveku – velikom duhovniku!

Sa razlogom, jer srpski prvojerarh u svakoj prilici držao se saveta apostola Pavla: „Reč vaša da bude svagda u blagodati, solju začinjena, da znate kako treba svakome odgovoriti“ (Kol. 4,6). Inače, patrijarh Pavle je bio često u narodu, on kao pastir nije želeo da se odvaja od svog stada, ni po čemu. Sa sobom je uvek nosio Sveto pismo i molitvenik. Po Beogradu je tako išao gradskim prevozom ili peške. Živeo je asketskim životom, sam je šio i krpio odelo i cipele, i obavljao ostale majstorske poslove u Patrijaršiji. Podučavao je i druge da u skromnosti žive.

Na Savindan 1997. patrijarh Pavle predvodio je u Beogradu litiju koja je prošla kroz kordon policije u Kolarčevoj ulici. To je bilo u vreme demonstracija posle lokalnih izbora iz novembra 1996. godine. Dok je bio patrijarh nije primao patrijaršijsku platu, nego jedino penziju iz perioda dok je bio episkop raško-prizrenski.

Patrijarh Pavle dosta je polagao na crkveno pojanje. Jer, kako je govorio, najprirodniji religiozni doživljaj javlja se u crkvi i na Liturgiji, kada se čovek preda duhovnoj muzici. Naime, još kao dečaka u rodnoj Slavoniji, Gojka Stojčevića su zapazili da lepo peva, pa su ga prozvali – Pjevalica. U toku studija bio je sekretar Hora studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta u Beogradu. I kasnije, kada se zamonašio, Pavlu je pevnica u hramu bilo omiljeno mesto.

U knjizi „Patrijarh srpski Pavle: Svedočim, samo“, između ostaloga govoriće: „Često mi zameraju što dopuštam da budem zloupotrebljavan, kako kažu, ali ja radije mislim na narodno iskustvo: „Ko se vrabaca boji, taj proso ne sije.“ Moram reći da svu pažnju poklanjam mišljenjima sabraće arhijereja, jer je njihovo i pravo i dužnost, da budu otvoreni. Svako od njih ima neku svoju muku, svoju odgovornost, i to se uvek mora uvažavati.

Smatraju me, verujem, za neodlučnog. Samo, ja tu slabost vidim i kao obavezu da shavatim svaku od strana koje različito vide tako zamršene pojave i događaje u našem vremenu. U čiji drugi sud da se uzdam, ako ne Onoga kome se stalno molim, da me nauči kako je najbolje da činim za dobro Crkve i naroda.“

Poznate su i patrijarhove “Zagrebačke poruke 1999.”  koje počinju njegovom Božićnom porukom u kojoj poziva sve vernike u Srbiji, ali i srpsko rasejanje koje živi u drugim nacionalnim i državnim sredinama, da prema “svima” pokažu razumevanje, susretljivost i kršćansku ljubav. Godine 1999. posle ljubljanskog boravka 15. marta stigao je u Zagreb. U propovedi je između ostaloga rekao: “Dileme nema oko opredeljenja za poštovanje hrvatskog Ustava i zakona te odnosa prema domovini“. Dileme nema ni prema civilizovanoj “integraciji u hrvatsko društvo“. Idućeg je dana patrijarh Pavle posetio zagrebačkog nadbiskupa Josipa Bozanića, a u podne i Predsednika hrvatske države dr. Franju Tuđmana.

Usled visokih godina i sve složenijeg zdravstvenog stanja, patrijarh Pavle je tokom 2008. godine počeo da razmišlja o povlačenju sa patrijaršijskog trona, nakon čega je Sveti Arhijerejski Sinod SPC u saopštenju od 24. oktobra 2008. godine obavestio javnost da je patrijarhova molba za povlačenje iz aktivne službe prosleđena Svetom Arhijerejskom Saboru. Patrijarhova molba je razmatrana na početku jesenjeg zasedanja Svetog Arhijerejskog Sabora SPC, koji je saopštenjem od 12. novembra 2008. godine obavestio javnost da je povodom pomenute molbe doneta odluka kojom se patrijarh Pavle umoljava da i dalje ostane na čelu Srpske pravoslavne crkve.

Smrt i sahrana Patrijarha

Posle dve godine lečenja, na VMA u Beogradu, patrijarh Pavle upokojio se u Gospodu u nedelju 15. novembra 2009. godine, u 10.45. časova. Otišao je tiho kao što je i živeo, preminuo je u snu. Toga jutra, kao i obično, ustao je rano i pričestio ga je jeromonah Metodije…

Istog dana telo patrijarhovo preneto je u Patrijaršijski dvor, gde je odslužen prvi pomen, a potom u Sabornu crkvu. Od tada, pa sve do dana sahrane, 19. novembra kolona ljudi, koja se protezala kroz centar Beograda, i noću i danju, slivala se u Sabornu crkvu. Za tih nekoliko dana bar pola miliona ljudi zastalo je pored odra da mu oda počast.

Sahrani su, pored celokupnog državnog vrha Srbije, prisustvovali državni predstavnici gotovo svih susednih država, ali i drugih pravoslavnih zemalja. Došli su tako visoki predstavnici svih pomesnih pravoslavnih crkava, mnogobrojna delegacija Rimokatoličke crkve, kao i predstavnici svih tradicionalnih crkava i verskih zajednica koje deluju u Srbiji.

Poruke saučešća uputile su mnoge istaknute ličnosti iz sveta, među njima i ruski predsednik Dimitrij Medvedev, predsednik Francuske Nikola Sarkozi, papa Benedikt XVI…

Svetu arhijerejsku liturgiju u Sabornoj crkvi služio je carigradski (vaseljenski) patrijarh Vartolomej, uz sasluženje čuvara srpskog patrijarškog trona mitropolita crnogorsko- primorskog Amfilohija i drugih crkvenih velikodostojnika iz sveta.

Posle opela povorka je krenula prema manastiru Rakovica gde je u manastirskom dvorištu, pored patrijarha Dimitrija, sahranjeno telo Njegove svetosti. Patrijarh je, prema sopstvenoj želji izraženoj u testamentu, sahranjen u manastiru Rakovica.

Videći sa kakvim osećanjima srpski narod prati svog patrijarha, jedan od grčkih vladika naglas je izustio: „Ovaj narod nije došao na sahranu, već da patrijarha Pavla upiše u diptih svetih!“

Patrijarh Pavle je dobio brojna odlikovanja. Umeo je da se našali, a sačuvan je i veliki broj anegdota iz njegovog života. Po njemu je nazvana Gimnazija „Patrijarh Pavle“ u Rakovici, a podignut mu je 2018. godine i spomenik u Tašmajdanskom parku.

U Prosvjetinoj Centralnoj biblioteci – Središnjoj knjižnici Srba u RH, spremne za posudbu su knjige: Jovan Janjić: Budimo ljudi – život i reč patrijarha Pavla, Beograd: Novosti, 2009., Patrijarh srpski Pavle: Svedočim, samo, Beograd: Narodna i Univerzitetska biblioteka „Ivo Andrić“, 2010., i Patrijarh srpski Pavle: Molitve i molbe – besede, razgovori, propovedi, pisma i izjave, Beograd: BIGZ, 1996.

Naslovna fotografija: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Patrijarh_Pavle.jpg#mw-jump-to-licenseCreative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license.