RUĐER BOŠKOVIĆ – univerzalni stvaralac

Na današnji dan pre tačno 310 godina rođen je Ruđer Josip Bošković jedan od najznačajnijih naučnika XVIII veka, veliki filozof pre svega prirode koji je izgradio originalnu i oštroumnu teoriju o strukturi materijalne stvarnosti. Sa podjednakim uspehom bavio se raznim oblastima teorijskog i praktičnog rada. Bio je profesor univerziteta, osnivač Milanske opservatorije i direktor Optičkog instituta Francuske mornarice. Napisao je i objavio preko sedamdeset rasprava, studija i knjiga u kojima je razradio mnoge originalne postupke iz matematike, fizike, astronomije, optike, geodezije i drugih oblasti.  Engleski fizikalni hemičar Sir Harold Hartley nazvao ga je jednim od najvećih intelektualaca svih vremena (“one of the great intellectual figures of all ages”).

Ruđer Bošković je bio univerzalan stvaralac: Filozof, matematičar, astronom, fizičar, inženjer, pedagog, geolog, arhitekta, arheolog, konstruktor, optičar, diplomata, putopisac, profesor, isusovac, najbolji pjesnik na latinskom jeziku osamnaestog veka i prevodilac – poliglota. Rođen je 18. maja 1711. godine u Dubrovniku gde je proveo prvih 15 godina svog mladelačkog života. Čitav kasniji život je bio u inostranstvu, većinom u Italiji, gde je stekao najveće obrazovanje i postao jedan od najistaknutijih korifeja (znamenita ličnost) naučne i filozofske misli.

Privatni život i obrazovanje

Bošković potiče iz mnogočlane, imućne i ugledne porodice, njegov otac Nikola je rodom iz Orahovog Dola u Popovom polju, dakle iz Hercegovine. Ali je još kao mladić napustio rodno mesto i prešao u Dubrovnik, odakle je ubrzo otputovao i nastanio se u Novom Pazaru. Dubrovnik je tada bio slobodna republika, veliko duhovno i kulturno središte.

Posle odlaska iz Novog Pazara, Nikola se vratio u Dubrovnik u kome se ubrzo oženio sa mladom i veoma radnom devojkom Pavicom (Pavlom) italijanskog porekla (Betera) sa kojom je imao devetero dece. Ruđer je bio pretposlednje, dakle osmo dete. Njegov deda po majci Baro je bio daroviti pesnik od kojeg je i nasledio pesničku obdarenost, ali i izuzetnu inteligenciju i prilježnost u radu i duhovnom uzdizanju. Pohađao je jednu kvalitetnu isusovačku školu pri samostanu u Dubrovniku, gde je odlično savladao sve nastavne predmete.

Kada je završio opšte i temeljno obrazovanje u svom rodnom Dubrovniku, Ruđer je otputovao u Italiju gde je u Rimu na Rimskom kolegijumu, jednom od najpoznatijih tadašnjih italijanskih univerziteta (pripadao isusovačkom bratstvu), nastavio dalje obrazovanje i pripremanje za budućeg sveštenika. Dve godine je studirao retoriku i poeziju, zatim tri godine filozofiju i matematiku, da bi obrazovanje okončao nakon pet godina teologije.

Razvoj karijere

Sveštenik je Bošković postao 1744. godine i tako i formalno postao član isusovačkog reda. No, bio je oslobođen redovničkih dužnosti kako bi mogao da se posveti naučnom radu i nastavi. Na Rimskom kolegijumu je odmah dobio i zvanično mesto profesora matematike i prirodnih nauka. Zatim je godinama nastavio da prenosi svoje ogromno znanje mladim studentima koji su imali čast i sreću da slušaju predavanja jednog od najznačajnijih i najobrazovanijih umova XVIII veka. Treba, takođe reći da je on još kao student teološke nauke započeo praksu, radeći kao učitelj na nižim razredima iste ustanove. U Rimu ostaje kao predavač do 1759. godine, kada napušta Rim. On je, već godinu dana ranije shvatio da je isusovački red u krizi i da mora negde da se skloni. Bošković je bio veliki i strasni putnik i tokom života posetio veliki broj gradova i država. Putovao je tako po Italiji, dugo vremena boravio u Beču, a 1760. boravi u Parizu, kasnije postaje i državljanin Francuske.

Zatim putuje u London gde je primljen veoma prijateljski i sa velikim uvažavanjem i čak je dobio status redovnog člana najpoznatije engleske akademije nauka: Kraljevskog društva. Putovao je i po Turskoj i jedno vreme boravio u Carigradu da bi posmatrao spektakularni prolaz Venere preko Sunca. Nažalost, tu pojavu je propustio, ali je u Carigradu doživeo niz nedaća i imao veoma ozbiljnih zdravstvenih problema od kojih se jedva oporavio. Napravio je i jedno zanimljivo i neobično putovanje do Poljske, što je zabeležio u obliku dnevnika koji ima i istorijsku vrednost. Naime, taj putopis istovremeno pokazuje njegovu veoma izraženu darovitost za pažljivo posmatranje i beleženje društvenih pojava i karakterisanje ljudi koje je sreo i upoznao na svom putu od Carigrada do Varšave.

Bošković se vraća u Italiju 1763. godine i nakon jednogodišnjeg boravka u Rimu, postaje 1764. godine profesor matematike na Univerzitetu u Paviji. Između 1765.-1772. godine živi u Milanu gde osniva Milansku opservatoriju, i postaje njen prvi direktor. Kada je ukinut jezuitski red ostaje obični sveštenik i seli se 1773. godine u Pariz. Postao je francuski državljanin i dobio ugledno mesto šefa marinske optike na pariskoj Sorboni. U Parizu je u zvaničnim državnim i pojedinim plemičkim i naučnim krugovima, bio veoma rado priman i uvažavan. Ali to je vreme bilo nepovoljno za sveštenički stalež, jer se upravo pripremala velika Francuska revolucija, pa su crkva i njeni predstavnici bili na lošem glasu i stalno izloženi kritici od strane najnaprednijih intelektualaca i filozofa toga vremena.

Godine 1782. Ruđer Bošković kreće poslednji put u Italiju, da bi se 1785. godine skrasio u Milanu. I nešto manje od dve godine pre smrti je objavio svoja glavna naučna dela iz astronomije i optike, sakupljena i sistematizovana u pet velikih tomova. I tako je uspeo da sačuva na jednom mestu glavni deo svog ogromnog naučnog rada na mnogim područjima. Pred sam kraj života Bošković je, pored hroničnih fizičkih bolesti koje je godinama imao, i duševno teško oboleo. Njegovo psihičko stanje je postalo veoma poremećeno i posebno izraženo u jakim napadima potištenosti, melanholije i depresije.

Sve su to, zapravo bile posledice njegovog višedecenijskog napornog, neumornog i iscrpljujućeg duhovnog, naučnog i filozofskog istraživačkog rada. Međutim, nikada pa ni tada nije ograničavao ili smanjivao ogroman trud i vreme da reši određene probleme i tako pozitivno doprinese napretku nauke kao osnovnog i glavnog smisla svog stvaralačkog rada. Naravno, pored mnogih poštovalaca i podržavalaca, bilo je i onih koji su ne samo sa skepsom gledali na njegovo učenje i rad, nego i osporavali njegova velika dostignuća, ali i njega kao ličnosti i stvaraoca.

Bošković je preminuo u vili Bosii u Milanu od upale pluća, zaboravljen od svih, osim odanog sekretara Tamanjina.Pokopan je 13. februara 1787. godine u crkvi Santa Maria Podone u Milanu. Celoga života Bošković je ostao vezan uz rodni grad Dubrovnik za koji je obavljao diplomatske poslove, a u njega se je od odlaska vratio samo jedanput (1747.). Srpski studenti u Parizu osnovali su 1917. godine Književno društvo “Ruđer Bošković”.

U Zagrebu je 1950. godine osnovan Institut za znanstvena istraživanja na području atomske fizike, koji je na predlog hrvatskog fizičara Ivana Supeka dobio ime Ruđera Boškovića. Astronomsko društvo u Beogradu, takođe je nazvano po njemu, kao i jedan veliki krater na Mesecu čiji prečnik iznosi 46 kilometara. Uz to je i jedna poveća susedna Mesečeva udolina, takođe dobila naziv po tom velikanu: Boškovićeva ravnica.

Naučni rad

Na naučnom planu Ruđer Bošković je bio pre svega matematički duh, izvanredno obdaren matematičkim umom i intuicijom zbog čega je mnoge probleme uspeo da zahvati i osvetli sa kvantitativne strane. Iako je delovao na mnogim naučnim područjima, najvažnijim se smatra njegov doprinos shvaćanju strukture tvari. Njegova izvorna teorija sila i strukture tvari danas je toliko aktualna da ga se može smatrati naučnim vizionarom XX. veka.

Kao ugledni matematičar, profesor i naučnik pozivan je da rešave neke probleme svog vremena. Tako je 1742. godine uvršten u tročlanu komisiju koja je utvrđivala uzroke pukotine na velikoj kupoli vatikanske crkve Sv. Petra. Traženo je drugom prilikom i njegovo stručno mišljenje u vezi kanalisanja reke Tibar.

Od 1736. godine, redovno objavljuje godišnje po nekoliko stručnih rasprava. Spada u red tada najplodnijih naučnika, kada je reč o pisanju. Objavio je preko 70 radova, od kojih najviše su  oni iz matematike (19), astronomije (15) i fizike (28), a ostalo su dela poetska, astronomska ili putopisna. U zrelom dobu on je nadaleko poznat i priznat; javlja se kao član više Akademija – londonske, pariske, rimske.

Inače, Bošković se rano počeo baviti izračunom veličine Zemlje i njenog oblika, pa je proveo merenja meridijana na različitim mestima na Zemlji. Tako je na zahtev pape Benedikta izradio kartu Papinske Države u razdoblju između 1750. i 1752. godine, te obavio merenja meridijanskih stupnjeva između Rima i Riminija. Među prvima je želeo da objasni pomrčinu Meseca i Sunca, a svoje je ideje objasnio u delu “O pomrčinama Sunca i Meseca” unutar speva “De Solis et Lunae defectibus”.

U mehanici se bavio proučavanjem problema središta gravitacije, te gibanjem materijalne tačke, a našao je vremena da se bavi i astronomijom. Objavio je pet knjiga zajedničkog naziva “Opera pertinentia ad opticam et astronomiam” u kojima je izložio teoriju o aberaciji svetlosti, te kao i Ajnštajn potvrdio da brzinu svetlosti smatra konstantnom. Dok je vreme i prostor smatrao relativnima. Prvi rad iz astronomije bio je “O Sunčevim pegama”.

U geodeziji je Bošković iznio svoju ideju o Zemlji u nepravilnom obliku geoida, a u geofizici je istraživao plimu i oseku, te polarnu svetlost. Najavio je postojanje plimnih valova, te postavio osnove teorije izostazije. Ruđer je formulisao i fotometrijski zakon rasvete poznatiji kao Lambertov zakon, a izumio je i kružni mikrometar, te se bavio pogreškama leća kao i njihovim uklanjanjem.

Ruđer Bošković je, između ostalog, tvorac i jedinstvenog zakona sile, pretpostavljajući da postoji ne samo privlačenje (Njutnov zakon), nego i odbijanje u naizmeničnom menjanju na malim rastojanjima među telima. Smatrao je da je elementarna čestica bez dimenzija izvor sile, a vreme i prostor je, nasuprot Njutnu smatrao relativnim, pa se sa pravom može nazvati pretečom Alberta Ajnštajna. Otkrio je i geometrijski model izračunavanja putanja kometa. U delu “Teorija prirodne filozofije”, Bošković je govorio o sveznajućem duhu koji bi na temelju poznavanja svih sila u nekom trenutku trebao da zna prošlost i budućnost.

Poznat je i po svom književnom radu, koji ističu njegovi savremenici uspoređujući ga sa rimskim pjesnikom Lukrecijem. Kao pisac prigodnih latinskih stihova bio je članom rimskoga književnoga društva Arcadije. Svoje elegije, epigrame, soterije, ekloge posvećivao je uglednicima svoga doba kao što su papa Benedikt XIV., carica Marija Terezija, kardinali, ministri i drugi crkveni i svetovni velikodostojnici.

Zahvaljujući poznanstvu i prijateljskim vezama sa kraljevima, knezovima, grofovima, ambasadorima, kardinalima, biskupima i drugima, pomagao je Dubrovniku u rešavanju diplomatskih problema.

U Prosvjetinoj Centralnoj biblioteci – Središnjoj knjižnici Srba u RH, spremna za posudbu je knjiga: Vojislav Gledić: Ruđer Bošković: Oči ka zvezdama, Beograd: Štampar Makarije, 2014.

Naslovna fotografija: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rudjer_Boskovic.jpg This is a faithful photographic reproduction of a two-dimensional, public domain work of art.